Protective measures for environmental degradation
आपण
आपल्या पर्यावरणाची काळजी कशी घ्यायची? तसेच पर्यावरणाची काळजी घेण्यासाठी आपण
काय उपाययोजना करायला हवी. आपण निरोगी आणि आनंदी आयुष्य जगतो आहे ते आपल्या
आजुबाजुच्या स्वच्छ अणि निरोगी वातावरणामुळे, पर्यावरणामुळेच
जगतो आहे. पण आज कुठेतरी याच पर्यावरणाकडे आज आपले दुर्लक्ष होत चालले आहे. म्हणुन
आपण पर्यावरण संरक्षणासाठी कोणती खंबीर पाऊले उचलायला तसेच एक जबाबदार नागरिक
म्हणून आपल्याला काय करता येईल. खाली दिलेल्या सहज सोप्या अश्या काही लहान सहान
बाबी आहेत त्या द्वारे आपण नक्कीच पर्यावरण ची काळजी घेवू शकता.
पर्यावरणाची
काळजी घेण्यासाठी काही महत्वाचे उपाय
१.
जास्तीत जास्त झाडे लावावी
आपल्या
पर्यावरणाचे रक्षण करण्यासाठी जास्तीत जास्त झाडे आपण लावायला हवीत. एक झाड
आपल्याला दरवर्षी तीस ते चाळीस लाखांचा ऑक्सिजन पुरवत असते. म्हणून संदेश दिला जातो की झाडे लावा झाडे जगवा. कारण ह्याच झाडांमुळे आपल्याला ऑक्सिजन
प्राप्त होत असतो.
२. वीजेची बचत करावी
ऊर्जेची
बचत करण्यासाठी आपण जर जळाऊ लाकडांचा वापर कार्यक्षमतेने केला तर नक्कीच आपल्या
पर्यावरणाचा ऱ्हास कमी होण्यास मदत होईल. जर आपल्या घरात आपला गॅस सिलिंडर एखादा
आठवडा जास्त चालला किंवा त्याचे विजेचे बिल कमी आले तर आपले किती पैसे वाचतील?
आपली
किती मोठी बचत होईल. ऊर्जेचा एक अंश हे आपण निर्माण केलेल्या ऊर्जेच्या दोन अंश
इतका असतो. म्हणुन ऊर्जेची बचत करणे फार गरजेचे आहे.
३. पाण्याची बचत करावी
जल
हेच जीवण आहे. पाण्याशिवाय आपण अजिबात जगु शकत नाही. आपल्या आजुबाजुची पर्यावरणाला
पोषक झाडे यांना सुदधा पाण्याची आवश्यकता असते. झाडांपासुन आपल्याला पुरेसा
ऑक्सिजन प्राप्त व्हावा म्हणुन आपण जास्तीत जास्त पाण्याची बचत करायला हवी.
४.
कमी कागदाचा वापर करावा
सर्व
कागदांची निर्मिती ही झाडापासुनच झालेली आहे. आपण जर अवाजवी कागदाचा वापर केला तर
जेवढा अपव्यय आपण कागदाचा करू तेवढेच एक झाड आपण संपवले असे समजावे म्हणून आपण
नेहमी कमीत कमी कागदाचा वापर करायला हवा.
५. बचत
करावी
इंधन
हा एक असा पदार्थ आहे ज्यामुळे उष्णता निर्माण होत असते. आणि मित्रांनो कोळसा,
डिझेल,
पेट्रोल
ही सर्व जी आहेत घनरुप इंधने आहेत. त्यातच आपण इंधनाचा अवाजवी वापर केला तर
प्रदूषण सोबत अवजावी आयात खर्च वाढेल म्हणून इंधनाची देखील बचत करायला हवी
६.
निरोपयोगी कचरा काढुन टाकावा
इंधन
हा एक असा पदार्थ आहे ज्यामुळे उष्णता निर्माण होत असते. आणि मित्रांनो कोळसा,
डिझेल,
पेट्रोल
ही सर्व जी आहेत घनरूप इंधने आहेत. त्यातच आपण इंधनाचा अवाजवी वापर केला तर
प्रदूषण सोबत अवजावी आयात खर्च वाढेल म्हणून इंधनाची देखील वचत करायला हवी.
Environmental monitoring (पर्यावरण निरीक्षण )
मानवी
क्रियाकलापांच्या प्रभावाखाली बायोस्फियरच्या स्थितीत बदल ओळखण्यासाठी, एक
निरीक्षण प्रणाली आवश्यक आहे. या प्रणालीला आता सामान्यतः मॉनिटरिंग असे संबोधले
जाते. देखरेख अंतराळातील नैसर्गिक वातावरणातील एक किंवा अधिक घटकांचे विशिष्ट
उद्दिष्टांसह आणि पूर्वी तयार केलेल्या कार्यक्रमाच्या अनुषंगाने वारंवार निरीक्षण
करण्याची प्रणाली आहे. पर्यावरण निरीक्षणाची संकल्पना सर्वप्रथम आर. मेन यांनी 1972
मध्ये
यूएन स्टॉकहोम परिषदेत मांडली होती.
देखरेखीमध्ये
खालील गोष्टींचा समावेश होतो
- नैसर्गिक
वातावरण आणि पर्यावरणाच्या स्थितीवर परिणाम करणाऱ्या घटकांचे निरीक्षण करणे. - नैसर्गिक
वातावरणाच्या वास्तविक स्थितीचे मूल्यांकन. - नैसर्गिक वातावरणाच्या स्थितीचा अंदाज, आणि
या स्थितीचे मूल्यांकन.
अशा
प्रकारे, देखरेख ही नैसर्गिक पर्यावरणाच्या स्थितीचे निरीक्षण, विश्लेषण,
निदान
आणि अंदाज लावण्यासाठी एक बहुउद्देशीय माहिती प्रणाली आहे. ज्यामध्ये
पर्यावरण गुणवत्ता व्यवस्थापन समाविष्ट नाही. परंतु अशा
व्यवस्थापनासाठी आवश्यक माहिती प्रदान करते.
पर्यावरण
निरीक्षण कार्ये
- निरीक्षणासाठी
वैज्ञानिक आणि तांत्रिक सहाय्य, पर्यावरणाच्या स्थितीच्या अंदाजाचे
मूल्यांकन. - प्रदूषकांचे
स्त्रोत आणि पर्यावरणीय प्रदूषणाच्या पातळीचे निरीक्षण करणे. - प्रदूषणाचे
स्त्रोत आणि घटकांची ओळख आणि पर्यावरणावर त्यांच्या प्रभावाच्या डिग्रीचे
मूल्यांकन. - पर्यावरणाच्या
वास्तविक स्थितीचे मूल्यांकन. - पर्यावरणाच्या
स्थितीतील बदलांचा अंदाज आणि परिस्थिती सुधारण्याचे मार्ग.
देखरेख
वर्गीकरण
- निरीक्षणाच्या
प्रमाणात - निरीक्षणाच्या
वस्तू - निरीक्षणाच्या
वस्तूंच्या प्रदूषणाच्या पातळीनुसार - प्रदूषणाचे
घटक आणि स्त्रोतांद्वारे - निरीक्षण
पद्धतींनी - संपर्क
पद्धती, दूरस्थ
पद्धती
पर्यावरण
निरीक्षण हे ज्या राज्यात आहे त्या राज्यावर आयोजित केलेल्या निरीक्षणांचे एक
संकुल आहे, तसेच मानववंशजन्य आणि नैसर्गिक दोन्ही
घटकांच्या प्रभावाखाली त्यामध्ये होणाऱ्या बदलांचे मूल्यांकन आणि अंदाज.
नियमानुसार,
असे
अभ्यास नेहमीच कोणत्याही प्रदेशात केले जातात, परंतु
त्यांच्याशी संबंधित सेवा वेगवेगळ्या विभागांशी संबंधित असतात आणि त्यांच्या कृती
कोणत्याही पैलूंमध्ये समन्वित नसतात. या कारणास्तव, पर्यावरणीय
देखरेखीचे प्राधान्य कार्य आहे: पर्यावरणीय आणि आर्थिक क्षेत्र निश्चित करणे.
पुढील पायरी म्हणजे पर्यावरणाच्या स्थितीशी संबंधित माहिती निवडणे योग्य निष्कर्ष
काढण्यासाठी आपल्याला प्राप्त केलेला डेटा पुरेसा आहे याची देखील खात्री करणे
आवश्यक आहे.
पर्यावरण
निरीक्षणाचे प्रकार
निरीक्षणादरम्यान
विविध स्तरांची अनेक कार्ये सोडवली जात असल्याने, एका वेळी
त्याच्या तीन दिशानिर्देशांमध्ये फरक करण्याचा प्रस्ताव होता
स्वच्छताविषयक
आणि आरोग्यदायी
नैसर्गिक आणि आर्थिक
जागतिक
तथापि,
सराव
मध्ये हैं दिसून आले की दृष्टिकोन स्पष्टपणे झोनिंग आणि संस्थात्मक मापदंड
परिभाषित करण्यारा परवानगी देत नाही. पर्यावरणाचे निरीक्षण करण्याच्या
उप-प्रजातीचे कार्य अचूकपणे वेगळे करणे अशक्य आहे.
पर्यावरण
निरीक्षण : उपप्रणाली पर्यावरण
निरीक्षणाच्या मुख्य उपप्रजाती आहेत
ही
सेवा हवामानातील चढउतारांचे निरीक्षण आणि अंदाज करण्यात गुंतलेली आहे. हे बर्फाचे
आवरण, वातावरण, महासागर आणि बायोस्फियरचे इतर भाग व्यापतात जे
त्याच्या निर्मितीवर प्रभाव टाकतात.
भूभौतिक
निरीक्षण : ही सेवा जलशास्त्रज्ञ, हवामानशास्त्रश यांच्याकडील डेटा आणि
डेटाचे विश्लेषण करते.
जैविक
निरीक्षण : ही सेवा पर्यावरण प्रदूषण सर्व सजीवांवर कसा परिणाम करते यावर लक्ष
ठेवते.
विशिष्ट
प्रदेशातील रहिवाशांच्या आरोग्याचे निरीक्षण करणे. ही सेवा लोकसंख्येचे परीक्षण
करते, विश्लेषण करते आणि अंदाज लावते.
तर,
सर्वसाधारण
शब्दात पर्यावरण निरीक्षण असे दिसते. वातावरण ( किंवा त्यातील एक वस्तू)
निवडले जाते, त्याचे पॅरामीटर्स मोजले जातात, गोळा
केले जातात आणि नंतर माहिती प्रसारित केली जाते. त्यानंतर डेटावर प्रक्रिया केली
जाते, सध्याच्या टप्प्यावर त्यांची सामान्य वैशिष्ट्ये दिली जातात आणि
भविष्यासाठी अंदाज लावला जातो.
पर्यावरणाच्या
स्थितीचे निरीक्षण पातळी
पर्यावरण
निरीक्षण ही एक बहुस्तरीय प्रणाली आहे. चढत्या क्रमाने हे असे दिसते.
तपशीलवार
स्तर देखरेख लहान भागात चालते.
स्थानिक
पातळीवर जेव्हा तपशीलवार देखरेखीचे भाग एका नेटवर्कमध्ये एकत्र केले जातात तेव्हा
ही प्रणाली तयार होते. म्हणजेच, हे आधीच जिल्ह्याच्या किंवा मोठ्या
शहराच्या प्रदेशावर आयोजित केले जात आहे.
प्रादेशिक
स्तरावर हे एका प्रदेशात किंवा प्रांतातील अनेक प्रदेशांचे क्षेत्र व्यापते.
राष्ट्रीय
स्तरावर हे एका देशात एकत्रितपणे प्रादेशिक देखरेख प्रणालीद्वारे तयार केले जाते.
जागतिक
स्तरावर हे अनेक राष्ट्रांच्या देखरेख प्रणालींना एकत्र करते. त्याचे कार्य
जगभरातील पर्यावरणाच्या स्थितीचे निरीक्षण करणे, त्यातील बदलांचा
अंदाज लावणे हे आहे ज्यात बायोस्फीअरवरील प्रभावाच्या परिणामी घडणाऱ्या बदलांचा
समावेश आहे.
creating awareness on environmental protection ( पर्यावरण संरक्षणाबद्दल जागरूकता
निर्माण करणे )
मानवी कृतीमुळे पर्यावरणाची घटलेली गुणवत्ता
वाढविणं व पर्यावरणाची स्थिती सुधारणे या ध्येयासाठी जाणीवपूर्वक केलेली कृती.
पर्यावरणाच्या अवनतीमुळे सर्व सजीवांच्या अस्तित्वाला धोका निर्माण झाला आहे.
त्यामुळे पर्यावरणतज्ज्ञ, अभ्यासक, शासक, प्रशासक,
सामाजिक
तसंच राजकीय कार्यकर्ता या समस्यांवर विचारविनिमय करीत आहेत. त्यातूनच पर्यावरण
व्यवस्थापन ही संकल्पना पुढे आली आहे. पर्यावरण व्यवस्थापन ही विकास व नियोजनाच्या
संदर्भातील संकल्पना आहे. यात समाजाचा सर्वागीण विकास करणं तसेच नैसर्गिक
संसाधनाचा समतोल वापर करून सामाजिक व आर्थिक विषमता दूर करणं, ही
उद्दिष्टे अभिप्रेत आहेत. त्याचबरोबर मानवाच्या अविचारी कृतीवर नियंत्रण, नैसर्गिक
संसाधनांचे संरक्षण व पर्यावरणीय समस्यांच्या निवारणासाठी निर्धारित केलेली तत्वं
यांचा पर्यावरण व्यवस्थापनात समावेश होतो. मानवाच्या सामाजिक व आर्थिक विकासाबरोबर
पर्यावरणाची गुणदता राखण्याचा प्रयत्न यातून केला जातो.
पर्यावरण
व्यवस्थापन ही मानव आणि निसर्ग यांच्यात समन्वय साधणारी प्रक्रिया आहे. त्याद्वारे
पर्यावरणाचे संतुलन बिघडू न देता व प्रदूषणविरहित पर्यावरण राखून मानवाचे हित
साधण्याचा प्रयत्न केला जातो. पर्यावरणाच्या आपत्तीवर नियंत्रण ठेवण्याची
प्रक्रिया ही पर्यावरण व्यवस्थापनाचे एक अंग असून यात नियोजन, विश्लेषण व मूल्यांकन यांच्या आधारे संसाधनांचा विचारपूर्वक उपयोग करण्याचे तंत्र वापरले
जाते.
पर्यावरणाचे
व्यवस्थापन विशिष्ट प्रदेश किंवा राष्ट्र यांच्याशी मर्यादित नसून तो संपूर्ण
जगाची गरज आहे. भविष्यात मानवी समाजाच्या समन्यायक्षम उपयोगासाठी परिसंस्थांचे
रक्षण करणे व परिसंस्थांतील अखंडत्व राखणे हे पर्यावरण व्यवस्थापनाचे ध्येय आहे.
पर्यावरण
व्यवस्थापनाची उद्दिष्टे
- पर्यावरणातील
निरनिराळ्या घटकांचे संशोधन करणे. - पर्यावरणाच्या
नियोजनाची रूपरेषा तयार करणे. - पर्यावरणाच्या
विविध घटकांना प्रदूषणमुक्त ठेवणे. - मानवाला
प्रदूषणाच्या परिणामांपासून वाचविणे. - अवक्षय
होत असलेल्या सजीवांना संरक्षण देणे. - पर्यावरणाचा दर्जा राखला जावा म्हणून विशिष्ट
नियमावली वा तत्वे ठरविणं. प्रदूषण नियंत्रणाद्वारे पर्यावरणाच्या गुणवत्तेचे
रक्षण करणे. - व्यवस्थापनासाठी
उपायांचे समीक्षण करणे व त्यात सुधारणा करणे. - व्यवस्थापनासाठी नियोजित केलेल्या
उपायांच्या परिणामांची तपासणी करणे. - पर्यावरण
व्यवस्थापनासाठी साहित्यसंग्रह करणे. - पर्यावरण
शिक्षण देण्याची व्यवस्था करणे आणि समाजात जाणीव व जागृती निर्माण करणे. - संसाधनांचा बहुउद्देशीय वापर करुन पारिस्थितिकीय संतुलन राखण्याचा प्रयत्न करणे.
- जैवविविधतेचे
परिरक्षण करणे. - स्वच्छ तंत्रज्ञान उत्पादन संकल्पना स्वीकारणे.
- पर्यावरण
संधारणासाठी नियम व कायदे करून त्यांची अंमलबजावणी करणं. - पर्यावरण
व्यवस्थापनाचे धोरण
हे
ठरविताना खालील घटकांवर लक्ष केंद्रित करणे आवश्यक असते.
जलपदूषण
व भूमिपदूषण यांवर प्रभावीपणे नियंत्रण आणणे व कार्यक्षम
उपाय योजणे.
ऊर्जा
संसाधनांसह इतर सर्व संसाधनाचा अतिवापर टाळणे व टाकाऊ पदार्थाची कमीत कमी निर्मिती
व्हावी यासाठी कमी
खर्चिक परंतु कार्यक्षम तंत्रज्ञानाचा स्वीकार करणे.
शाश्वत
विकासासाठी उत्पादन निर्मितीकरिता स्वच्छ तंत्रज्ञानाचा वापर करणे.
शाश्वत
विकासासाठी पर्यावरण प्रभाव मूल्यांकन तपासणी पर्यावरण व्यवस्थापन पद्धती, पर्यावरण
जोखीम मूल्यमापन इत्यादी साधनांचा स्वीकार करणे. व्यापक स्तरावर पर्यावरणीय
जगजागृती व्हावी यासाठी प्रोत्साहन देणे आणि शिक्षणाच्या माध्यमातून पर्यावरण
समस्यांची
समाजात जागृती निर्माण व्हावी म्हणून विविध कार्यक्रमांचे आयोजन करणे. शैक्षणिक
स्तरावर पर्यावरण शिक्षण व प्रशिक्षण देण्याची व्यवस्था करणे.
लोकसंख्या
वाढीस प्रतिबंध व्हावा यासाठी योजना आखणे.
सामाजिक
समन्याय व्यवस्था प्रस्थापित होण्यासाठी प्रयत्न करणे.
पर्यावरणाच्या
प्रमुख घटकाचे व्यवस्थापन
पर्यावरण
है जैविक तसेच अजैविक घटकांपासून बनलेले असते. असे व्यवस्थापन अत्यंत गरजेचे आहे.
पर्यावरणातील काही प्रमुख घटक पुढीलप्रमाणे आहेत :
- वन
व्यवस्थापन - वन्यजीव
व्यवस्थापन - मृदा
व्यवस्थापन - जल
संसाधनांचे व्यवस्थापन - खनिज
संसाधनांचे व्यवस्थापन - ऊर्जा
संसाधनांचे व्यवस्थापन
याशिवाय
पर्यावरण व्यवस्थापनात प्रदूषण नियंत्रित करण्याला अधिक प्राधान्य दिले जाते. यास
प्रदूषण नियंत्रण व्यवस्थापन
असेही म्हणतात. यात
(अ)
वायुप्रदूषण नियंत्रण उपाय,
(आ)
मृदाप्रदूषण नियंत्रण उपाय,
(इ)
जलप्रदूषण नियंत्रण उपाय आणि
(ई)
अपशिष्ट पदार्थांचे व्यवस्थापन यांचा समावेश होतो.
Legal Protection on environment ( पर्यावरणावर कायदेशीर संरक्षण )
1986 चा पर्यावरण संरक्षण कायदा (EPA) हा एक छत्री
कायदा आहे ज्यामध्ये विस्तृत विधायी कव्हरेज आहे. हे केंद्र सरकारला पर्यावरणाची
गुणवत्ता संरक्षण आणि सुधारण्याच्या उद्देशाने आवश्यक किंवा समर्पक वाटेल अशा सर्व
उपाययोजना करण्याचे व्यापक अधिकार देते.
